Zimmermann-maxime

Terwijl, onlangs, elders, binnen een straal van vijf kilometer, een bijeenkomst werd gehouden waar met afstand de belangrijkste bestuurlijke handeling van onze ambtenarij plaatsvond, namelijk het overhandigen en in ontvangst nemen van een bos bloemen, sprak ik met een bioloog, thans werkzaam bij het regionale waterschap, die als een tiener met een auto zo trots was op het speldje dat hij bij een training voor het coachen tijdens cursussen over het geven van advies had verdiend.
De bioloog was een rasechte Nederlander en daarom had hij uiteraard overal verstand van, onder andere van communicatie, zo bleek. Hij stelde bijvoorbeeld ineens, waarschijnlijk uit alle macht een recente presentatie van zijn afdeling proberende te parafraseren, dat in een communicatie slechts 20% verbaal wordt overgedragen en dus 80% non-verbaal. Ik sloeg mezelf tegen mijn voorhoofd, hierbij mijn ogen bedekkende. Onzin! Van de hardnekkigste orde nog wel! Deze kletskoek is een misinterpretatie van een flauwekulonderzoekje van de Amerikaanse psycholoog Mehrabian, dat volgens mij in eerste instantie was bedoeld om ‘iets’ over het favoriete onderwerpje ‘dubbele binding’ van zijn vakgebied te weten te komen. Zijn percentuele indeling was zelfs nog preciezer en daarmee ongeloofwaardiger dan het globale 80/20, waarbij hij tevens de groep non-verbaal nog onderverdeelde in uitspraakeigenschappen en lichaamstaal (visuele boodschappen). Maar überhaupt ging het om een specifieke setting en niet om álle communicatie in álle situaties. De bioloog wilde daar niets van weten. De 80/20-regel klopte volgens hem. Gewoon omdat dat alom bekend was, was zijn argument.
Nu geloof ik meteen dat het in sommige gevallen wenselijker is om iemand persoonlijk te spreken dan om de bijbehorende communicatie schriftelijk af te handelen. Maar niet omdat je via e-mail allerlei non-verbale signalen zou missen. Nee, botweg omdat je iemand die tegenover je zit beter kan manipuleren en overrompelen. Om voor de overtuigingskracht bij het proberen in te plannen van zo’n ontmoeting een of andere psychologische theorie te misbruiken is derhalve wat een neoliberaal slim (en noodzakelijk) zou noemen.
‘Indrukwekkende informatie,’ zei ik tegen de bioloog, ‘maar ken jij dan toevallig ook het Zimmermann-maxime?’ Het antwoord was nee. ‘Nou,’ zei ik, ‘voor jou als bioloog is dat heel interessant. Het houdt in dat dieren met een oneven aantal poten harder kunnen lopen dan dieren met een even aantal poten. Drie poten hebben per slot van rekening meer spieren dan twee, en één poot heeft meer spieren dan nul poten. En vijf meer dan vier, en ga zo maar door. Steeds blijkt dat een oneven aantal poten gespierder is dan een even aantal. En dus kunnen die harder rennen.’
Verdwaasd keek de bioloog me aan; ik kan goed acteren. Tja, belangrijker dan alle verbale en non-verbale communicatie bij elkaar is weten hoe die te moeten decoderen. Hoe beter je iemand kent, hoe makkelijker je elkaar begrijpt. En daarom vermijden mensen in zakelijke communicatie een dubbele binding. Schriftelijk kan dat even goed als face-to-face. Dit is wat we de onthulling van Bruijnen noemen. (Nu wordt die onthulling van Bruijnen regelmatig verward met het Zimmermann-maxime. Hoe dat komt zou fascinerend zijn om eens uit te zoeken.)

Wet van Skreinig

Onlangs gebeurde er helemaal niets in ons dorp en naar aanleiding daarvan trokken alle inwoners naar het centrale plein om erover te babbelen. Ik was er uiteraard ook, want ik doe nou eenmaal braaf met al het sociale gebeuren mee, en ik trof daar een dorpsgenoot die ik nog kende van een keer dat ik per ongeluk verzeild raakte in de monitoring van een training van de coaching bij cursussen. Omdat ik mijn voet op drie plaatsen gekneusd had – bij de tandarts, in de supermarkt en thuis op zolder – kon ik niet zo snel wegkomen en moest ik wel met hem praten. Het gesprek ging eerst vijf minuten over een voetbalwedstrijd die ik niet had gezien en daarna vijf minuten over een televisieprogramma dat ik eveneens niet had gezien. Dat was allemaal nog wel te behappen. Bij dergelijke onderwerpen kan men heel goed met enkel wat tussenwerpsels als repliek uit de voeten.
Maar vanuit het niets begon de goede man ineens filosofisch te worden. Hij zei dat het helemaal niet kon zijn dat er niets gebeurd was. Want niets bestond niet, meende hij. Want, zo stelde hij, als je over iets kan praten dan moet datgene ook bestaan. En ik sprak hem natuurlijk tegen.
Het is heel goed mogelijk om het te hebben over dingen die niet bestaan. In enorm veel gevallen is het wel zo dat woorden verwijzen naar dingen uit de werkelijkheid. ‘Auto’ is hier een voorbeeld van. Dat is een ding waar je mensen mee dood kan rijden. Heel tastbaar dus. Maar dat ergens een woord voor is wil zeker niet zomaar zeggen dat datgene dan ook bestaat. Neem ‘zeemeermin’. Je zult er nergens in onze wereld eentje kunnen vinden, maar iedereen begrijpt wel wat je bedoelt als je het erover hebt. Uit de verzameling van woorden die verwijzen naar fictieve entiteiten is prima te vissen naar gespreksonderwerpen.
En we kunnen nog een stap verder zetten. We kunnen de woorden die naar dingen verwijzen in onze taal zelfs verfijnen met de toevoeging van een of meerdere andere woorden en daarmee een toestand of een eigenschap aangeven. En dat proces kan het oorspronkelijk naar iets uit de werkelijkheid verwijzende woord omtoveren in een niet bestaands iets, zoals ‘blauwe zwaan’ of ‘betrouwbare accountant’.
Verder kwam ik niet. Want mijn gesprekspartner was er plots vandoor. Waarschijnlijk omdat ik het niet over gemiste doelpunten had.
Maar ik treurde allerminst om het gemis, en het vreemde conversatietje leverde me zelfs een herinnering aan een interessante lezing op en daarmee bovendien een uitstekende glimlach op mijn gezicht. Het betrof een lezing die ik in mijn jonge jaren had meegemaakt van de filosoof Pjotr Skreinig. Skreinig staat niet bekend om zijn positieve kijk op het leven, en volgens hem wordt bijvoorbeeld de alledaagse communicatie nogal overschat. De door hem hierover opgestelde wet zegt dat van elke eenentwintig woorden die we zeggen er slechts één zinvol is. Minder dan vijf procent van wat we elkaar melden is blijkbaar werkelijk van waarde.
Het kan heel zinvol zijn om over denkbeeldige dingen te praten. Daar zal Skreinig het wel mee eens zijn. Maar hij gelooft vast niet dat onzinnige uitingen ook zinvol kunnen zijn. Grappen leiden regelmatig tot plezier, en dat is toch zeker nuttig te noemen. Maar Skreinig heeft, helaas voor hem, een hekel aan humor.

Stelling van Surbeck

Niet lang geleden, zeg maar gerust onlangs, dus ver, ver, ver na de tijd dat Youp van ’t Hek nog grappig was, ontdekten we in ons dorp dat onze burgemeester bedreven is in het maken van slagzinnen. Daarmee is hij best bijdetijds te noemen. Je hoeft tegenwoordig maar een willekeurige adviseur van de monitoring tijdens cursussen over coaching aan te spreken of je krijgt binnen een halve minuut al een soundbite voor je kiezen. Meestal met een rijm erin of zelfs een soort herhaling. Want wat rijmt is tenslotte waar. Wat ook hip is vandaag de dag is praten over je vak in plaats van dat vak uit te oefenen. En dan vooral zeggen dat het een heel moeilijk vak is. Dat kan niet in elke branche. Als de dakdekker na een dag lang rondlopen op de bovenkant van je huis naar beneden komt om te vertellen dat er nog helemaal niets verholpen is maar dat het vak van dakdekker wel heel moeilijk is, dan krijgt hij in exact alle gevallen precies nul seconden applaus. Laat ik het zo zeggen: mensen van wie min of meer geaccepteerd wordt dat ze het uitblijven van resultaat proberen goed te maken met klagen over de zwaarte van hun vak hebben natuurlijk simpelweg een onzinvak, of ze zijn incapabel.
Kritiek op het nonchalante strooien van hapklare kreten kon natuurlijk niet uitblijven, en dus voegde de burgervader in een diepte-interview nog toe dat er volgens hem toch ook goede ontwikkelingen waren; het aanbod van entertainment via de verschillende media was sinds zijn aantreden immers gestegen, en dat had hij dus maar mooi geregeld. Maar een dergelijke uitspraak levert allicht alleen een geruststelling op voor de unhappy few die niet begrijpt dat als twee ontwikkelingen tegelijk of vlak na elkaar plaatsvinden dit nog niet hoeft te betekenen dat de een de oorzaak van de ander is. En gelukkig is er voor die unhappy few daarnaast volop verstrooiing te vinden om de vrolijkheid wat op te krikken met het enorme aanbod van entertainment via de verschillende media, dat sinds het aantreden van onze burgemeester zelfs aanzienlijk gestegen is.
Interessant blijft waarom zo’n bestuurder zou kiezen om liever een in alle waarschijnlijkheid grappig bedoelde, slordige conclusie over een oorzakelijk verband op grond van een of andere correlatie tussen twee gebeurtenissen te maken dan om bij gebrek aan zinvolle toevoeging gewoon maar te zwijgen. Het kan goed zijn dat de sociolinguïst (en theoloog) Surbeck hier een verklaring voor heeft. Volgens Surbeck prefereren mensen vaak het zeggen van iets stom of iets geks boven het helemaal niets zeggen, puur om de macht over de communicatie niet kwijt te raken. Hij verwoordt dit onder andere als volgt in zijn (toch best omstreden) stelling van Surbeck: het grootste probleem van een gesprek tussen mensen vloeit voort uit de eis van het individu om de autonomie en de individualiteit van zijn uitingen te bewaren tegenover de sociale krachten van de communicatie als geheel.
Wat psychologischer zegt Surbeck daarover: ‘Aangezien wij de opvatting van een interpersoonlijke eenheid moeten vormen met behulp van de fragmenten van ons die we in een gesprek voor elkaar toegankelijk maken, hangt de aldus gevormde eenheid noodzakelijkerwijs deels af van onze eigen inbreng; en uitsluitend op díe inbreng hebben we echt invloed.’

Utzinger-principe

Een kwart van de parttime ambtenaren van onze gemeente is onlangs in gesprek getreden met plaatselijke wetenschappers over het vergaren van kennis over een eventuele pandemie door het opsporen van virussen in het riool. Een van deze wetenschappers, die eveneens coach van adviseurs betreffende het trainen van monitoring is, gaf hierbij aan dat virussen niet met het blote oog kunnen worden gezien, maar dat het aankleden van zo’n oog niets aan de zichtbaarheid van een virus toevoegt. Daarmee was het detectieplan ter ondersteuning van een eventuele pandemiestrategie voor de ambtenaren zomaar pardoes van de baan.
Conclusie y zou dus niet goed kunnen zijn omdat argument x voor conclusie y niet deugt. Dat ruikt meer naar gemakzucht dan naar een logische gevolgtrekking. Het is altijd wel mogelijk om een slecht argument te geven voor een ware stelling, maar dat betekent niet dat er geen goed argument voor gevonden kan worden. Het kan op de keper beschouwd niet de bedoeling zijn dat men een beetje gaat concluderen dat een standpunt onjuist is alleen omdat één argument ervoor slecht is. Hier geldt uiteraard wel een uitzondering, namelijk als het argument in kwestie het enige mogelijke argument is.
Er is best iets van een verklaring voor die beslissing van die parttimers te geven trouwens. Aangezien de conclusie van een goed argument waar moet zijn, is het verleidelijk om te denken dat de relatie tussen de ondeugdelijkheid van een argument en de onwaarheid van de conclusie in zekere zin parallel daaraan is, dus dat de conclusie van een ondeugdelijk argument dan ook onwaar zou moeten zijn. Maar zo’n conclusie van zo’n ondeugdelijk argument kan natuurlijk zowel waar als onwaar zijn. Het verkeerd begrijpen van deze asymmetrie tussen jofele en mesjogge argumenten is waarschijnlijk een psychologische bron van deze denkfout, wat nog versterkt wordt door de wetenschap dat onwaarheid nou eenmaal vaker voorkomt dan waarheid.
Ja, leugens komen vaker voor dan men zou hopen, en dit gegeven is ook nauwkeurig bestudeerd door de Luxemburgse socioloog en econoom Utzinger. Utzinger was er heilig van overtuigd dat de deugdelijkheid en zuiverheid in onze wereld is ondergesneeuwd door bedrog en onechtheid. De op pure kansberekening gestoelde soort van wetmatigheid die hij hiervoor opstelde, wordt ook wel het zekerheidsprincipe van Utzinger genoemd en luidt als volgt: als je twijfelt of iemand liegt, kun je er het beste van uitgaan dat er inderdaad gelogen wordt. Volgens Utzinger is het zelfs onmogelijk om niet te liegen. De mens is namelijk niet in staat om de pure waarheid te formuleren. Telkens als men iets zegt zal men een nuance – hoe licht en goedbedoeld ook – aanbrengen aan zijn uiting, om dingen mooier of leuker of interessanter of spannender te maken, waardoor de zuiverheid van de boodschap in enige mate wordt geschaad.
Utzinger zag onwaarheid weliswaar in zeer brede zin: als alles wat niet exact op de waarheid past. Over het algemeen hebben mensen daar een andere opvatting met wat speelruimte over; bij luttele afwijkingen van de waarheid mag deze doorgaans best ‘afgerond’ worden tot een hele waarheid. Houd bij communicatie met de overheid het principe van Utzinger wel altijd binnen handbereik!

Cadonau-effect

Onlangs vroeg de plaatselijke insolventieadvocaat mij hem te begeleiden naar zijn bijscholing voor klassenjustitie (met extra veel studiepunten) en hem daarna in peppi-en-kokkitaal (die tegenwoordig ook heel populair is als voertaal bij cursussen voor het trainen van de monitoring tijdens het geven van advies) uit te leggen wat er precies gezegd was. Maar dat was nog lastiger dan ik had verwacht. Een dubbelzinnigheid blijft bij een uitleg ervan in makkelijke bewoordingen toch nog steeds een dubbelzinnigheid, immers.
Beschouw de volgende zin: niemand zal terechtstaan voor een financieel of anderszins gruwelijk misdrijf, behalve in gevallen die voorkomen bij de laagste of middelste klasse, of bij de elite, tenzij de economie van het land hierbij niet gebaat lijkt.
Het is niet absoluut duidelijk of de zinsnede ‘tenzij de economie van het land hierbij niet gebaat lijkt’ alleen betrekking heeft op de elite of op het geheel van de laagste klasse, de middelste klasse én de elite. Het kostte, terecht, nogal wat tijd om dit goed toe te lichten, maar omdat onze advocaat mij op den duur niet meer kon betalen, moest ik abrupt afronden, waarna rekenfouten (of oneffenheden in de significantie) voor lief genomen moesten worden. Een week later belde ik hem, in mijn vakantiehuis in Griekenland, om te vragen of alles goed was. (Wat hij precies in mijn vakantiehuis deed, is mij nog steeds een raadsel. Ik weet wel zeker dat hij het was, want ik zag hem die middag nog met mijn verrekijker. Hoe hij aan mijn verrekijker kwam, is mij eveneens onduidelijk.) Over mijn commentaar gaf hij aan dat hij met steeds minder tevreden was, waaruit ik kon opmaken dat hij óf meer informatie nodig meende te hebben óf minder. Er zat daarom niets anders op dan hem hierover door te vragen, wat uiteindelijk resulteerde in deze opmerking van hem: ‘Houd nou eens op met het veroorzaken van dat Cadonau-effect de hele tijd!’
Maar het had natuurlijk niks met het Cadonau-effect te maken. Waarschijnlijk was de beste man in de war met het Muntwyler-effect (vermoeidheid en/of irritatie die optreedt door het onderworpen worden aan herhaling van een talige boodschap – vorm en/of inhoud betreffend). Maar goed, dingen door elkaar halen is dan ook waar juristen voor gestudeerd hebben. Nee, het Cadonau-effect wordt juist gebruikt om de emotionele lading van een conversatie te sturen: het (de)escaleren van de sfeer van een gesprek door standvastig timbre, spreekvolume en andere karakteristieken van je stem aan te passen.
Want hoe kunnen we bijvoorbeeld boosheid ontwapenen? Misschien door zelf veel minder boos te zijn; misschien door de verleiding te weerstaan onze emoties te laten verworden tot oncontroleerbare gemakzucht; en misschien door zelfs onze onverschilligheid onder de loep te nemen om te zien of die niet kan worden omgebogen tot inlevingsvermogen.
Een communicatieve houding die vervulling zoekt in het puur en eenzijdig najagen van het eigen gemoed past niet in een efficiënte communicatie, volgens Cadonau, omdat deze zichzelf niet aan banden kan leggen, terwijl de omgeving waarin deze wordt geplaatst juist beperkt wordt door onbegrip. Cadonau zegt verder dat het besef daarvan veel breder en dieper gaat dan communicatie zelf, met wortels in het onderwijs – en tevens van belang is voor onafhankelijkheid en zelfredzaamheid.

Wet van Rebernigg

Onze geschiedenis kan onder andere worden beschreven aan de hand van manieren waarop tegen het hebben van plezier aan werd gekeken en hoe vermaak in verschillende perioden sociaal en wettelijk werd verboden, met als doel dit maatschappelijk onzichtbaar te maken; onze gemeente gaf onlangs aan een paragraafje hieraan toe te willen voegen door het gebruik van genotmiddelen in ons dorp terug te dringen.
Nu is het hebben van een ongefundamenteerde hekel aan genot uiteraard compleet legaal, maar het roken van een sigaret of het drinken van een glas bier heeft wel onmiskenbare voordelen. Hoeveel mensen zijn er namelijk juist in staat om elke dag naar hun werk te gaan omdat ze af en toe in de avond een flesje wijn driekwart leeg kunnen maken? En is de stressverlichting van een sigaret (al is die tijdelijk en van korte duur) niet gewoonweg positief te noemen?
We mogen aannemen dat deskundigen over een resultante spreken als ze het over ‘het effect’ van alcohol of noem eens wat hebben, dus de gezondheidsbevorderende gevolgen min de gezondheidsbenadelende, of andersom. Maar dan moet men sowieso weten welke grootheden beide factoren hebben; anders is er geen uitspraak over de resultante te doen. Ik vroeg hierover iets aan een bij een dergelijke bijeenkomst aanwezige medisch econoom (die eigenlijk, weet ik, trainer voor cursussen over de advisering van coaches had willen worden) – en in plaats van een helder antwoord te geven werd deze dokterachtige boos! Het was zo omdat het zo was, kon ik ongeveer uit zijn gefoeter opmaken, en bovendien omdat hij heel hard kon schreeuwen. Hij bestormde het podium van het auditorium waar we waren, gooide stoelen en tafels omver, bekladde enkele muren, viel terloops een babyboomer aan, en scandeerde onderwijl herhaaldelijk: ‘Als je mij geen gelijk geeft, ben je een oen en vind ik je onaardig!’
Ik had daar weinig meer aan toe te voegen en het ontbrak mij daarvoor tevens aan zin en doodswens. Al wist ik niet zeker of deze vertoornde man het door mij níet uitspreken dat ik vond dat hij ongelijk had eenzelfde waarde toedichtte als het door mij wél uitspreken dat ik hem gelijk vond hebben. Maar ik besloot mijn mond maar te houden, hoezeer ik onaardig gevonden worden ook niet toejuich. Onze communicatie hield simpelweg op; een gemiste kans voor de mensheid. In gesprek hadden we tot een hoger plan kunnen komen, wist ik – vooral denkende aan de wet van Rebernigg: spontaan aanvullen van elkaars uitingen leidt tot een dieper wederzijds begrip.
De gedragswetenschapper Rebernigg was niet alleen de grondlegger van het nooit echt tot wasdom gekomen vakgebied van de communimetrie: de kwantitatieve analyse van communicatieve verschijnselen door gevoelsmatige inschattingen van waarnemingen te combineren met keiharde matrixberekeningen. Hij was ook een groot voorstander van het anderen woorden in de mond leggen. (De aanreikingen die stotteraars ondergaan wordt hier niet bedoeld.) Rebernigg was ervan overtuigd dat het interactief bezig zijn in een gesprek en het afmaken van andermans zinnen leiden tot een betere conversatie. Wellicht dat een discours een nieuwe route neemt daardoor, maar de connectie die wordt gelegd met die wisselwerking levert een veel essentiëlere communicatie op.

Principe van Schulte

Geheel in de lijn van de aloude traditie in ons dorp om landelijke feestdagen te vieren werd er onlangs in ons dorp een landelijke feestdag gevierd. En dat betekent logischerwijs een gezellige braderie, met leuke spelletjes en muziek die je thuis nooit opzet, maar ook met dingen die menens zijn, zoals workshops voor de monitoring van cursussen over de training van coaches.
Uiteraard deed ik dit jaar weer mee met het hoogtepunt van onze lokale folklore: de taartenwedstrijd. Vorig jaar werd ik een-na-laatste; de vorm was perfect, maar het ging toen om de inhoud. Helaas won mijn taart (met als geheime ingrediënt het recept zelf, op een 80 grams A4’tje, tekst in 12 pt Garamond) deze keer wederom niet. De inhoud was voortreffelijk, maar de vorm leidde blijkbaar te veel af. En dus leek het me wel nuttig om ergens na afloop even met de voorzitter van de jury te gaan babbelen. De derde ronde van het paardenkietelen was toen net begonnen.
Keer op keer wist de voorzitter – in zijn niet-sociale leven een accountant – als reactie de aandacht te richten op een gegeven dat nog niet eens oppervlakkige relevantie had met mijn deel van de dialoog. Nu is het, en dat weet iedereen, min of meer vanzelfsprekend dat financiële dienstverleners er alles aan doen om tijd te rekken en zo meer factuurtjes te kunnen sturen, maar deze pief overtrof met zijn ontwijkende taalgebruik zijn branchegenoten toch minstens ad infinitum.
Toen ik hem bijvoorbeeld vroeg, om het gesprek wat te sturen, of hij er lang over gedaan had om te leren jureren, zei hij: ‘Ach, de opwarming van de aarde vind ik veel interessanter. Daar heeft immers iedereen iets aan.’ En toen ik de vraag stelde of hij de winnaar van de wedstrijd toevallig persoonlijk kende, kwam hij met: ‘Ik ken wel iemand met een zeer goede smaak. En dat is de drager van dat kekke jasje dat jij aanhebt!’ En dat waren zijn twee meest met onze conversatie samenhangende uitingen! Kijk, als in ieder geval één van zijn reacties iets van een zinvol raakvlak had met wat ik aan het gesprek bijdroeg, dan had ik de communicatie nog wel met wat woorden aan de gang willen houden, maar uit pure moedeloosheid koos ik op een gegeven moment voor stilte. En ik dacht daarbij vanzelfsprekend aan die goeie, ouwe neosocioloog R.S. Schulte.
Van Schulte heb ik waarschijnlijk echt alles wel gelezen. Maar zijn theorieën zijn dan ook van de puikste schoonheid. Overwegend vulde hij zijn tijd met studie en onderzoek naar non-communicatie, naar zwijgzaamheid. Het beroemde principe van Schulte, dat hem indertijd zelfs regelmatig interviews opleverde, is eigenlijk meer een tot denken zettend aforisme: zwijgen is onmogelijk wanneer men nooit de keuze heeft gehad om anderen te overschreeuwen.
Stilte, het niet spreken, neemt een bijzondere plaats in in de communicatie. Over het algemeen wordt geaccepteerd dat wat niet uitgesproken wordt ook niet bestaat. Hoe kan men namelijk weten dat het bestaat? Dat er bijvoorbeeld geen woorden gevonden worden om een bepaalde onvrede te verwoorden, kan de potentiële ontvanger van de niet verzonden boodschap allerminst verweten worden. Maar volgens Schulte wordt zwijgen in de regel verkeerd geïnterpreteerd, juist omdat we het eigenlijk alleen kunnen vatten op het moment dat het wordt verbroken – altijd een vertekend beeld opleverend.

Lemma van Holzmüller

Sinds het gerucht rondgaat dat er in onze gemeente een bende aan de gang is die op nietsontziende wijze nepnieuws verspreidt, is het onrustig te noemen op de verschillende ontmoetingsplekken van ons dorp, en onlangs kreeg ik zelfs van de plaatselijke belastingparadijsdeskundige – waarschijnlijk gevoed vanuit de observatie dat de recente verwikkelingen mij niet noemenswaardig schijnen te deren – de vraag: ‘Ben je nog naïef genoeg om de media te geloven, of geef je gewoon niets om de waarheid?’
Ik vind dat niet alleen een impertinente vraag, maar ook een slechte – zo geformuleerd dat het oneens zijn van mij met één van de twee samengevoegde frasen onbedoeld zou suggereren dat ik het wel eens ben met de andere. Wat vooral vervelend is aan zo’n constructie is dat de vrager ervan uitgaat dat hij bepaalde informatie over jou heeft of kan voorspellen – en de gedaante van de vraag probeert degene aan wie die vraag gericht is ertoe te zetten deze te beantwoorden op een manier die die veronderstelling nog bevestigt ook. Er wordt hier een woordschikking gebruikt om iemand te verleiden iets te impliceren wat hij niet bedoelt. Maar daar zijn vragen niet voor bestemd, vind ik. Een vraag moet – voor huis-, tuin- en keukengebruik – een vriendelijk verzoek zijn, onbevangen in plaats van beladen.
En begrijp me niet verkeerd, ik ben absoluut een voorstander van vormen van ambiguïteit die kunnen wijzen op interpretatieve mogelijkheden binnen een tekst, maar niet als een dergelijk probeersel komt van iemand die zijn beroep heeft gemaakt van iets als het geven van adviezen over cursussen betreffende de coaching tijdens monitoring.
Nee, met dit soort veronderstellingen in de taal maakte de socioloog (en econoom) Holzmüller korte metten, althans via zijn academische werk. Holzmüller was een theoreticus (en een utopist, krachtens het geroddel van zijn collega’s) die meende dat de beste gesprekken die zijn waar alle deelnemers ‘blind’ ingaan. De ultieme conversatie is er, volgens Holzmüller, een waarin de gesprekspartners elk een eerlijk en onpartijdig perspectief aannemen bij het creëren van en instemmen met het verloop van die samenspraak. De deelnemers van de communicatie verkeren in de ideale toestand hier niet alleen volledig onwetend over de ander(en), maar in feite ook over zichzelf, en zij zouden, als we Holzmüller mogen geloven, daarbij stuk voor stuk willen streven naar die principes die recht doen aan een evenredigheid van aandacht en respect voor alle gegadigden van het discours.
Voor Holzmüller is het kennen van het eigenbelang de grootste bedreiging voor een oprechte communicatie. Het lemma van Holzmüller beschrijft hoe een optimale communicatie vorm krijgt als de deelnemers ervan niet bevooroordeeld zijn door de kennis over de onderlinge (o.a. maatschappelijke, intellectuele) verhoudingen en hoe ze daarmee dus hun eigen specifieke belangen kunnen dienen: ten eerste zal iedere gesprekspartner een gelijkgerechtigd aandeel toebedeeld krijgen in spreektijd en belangstelling; ten tweede kunnen ongelijkheden in deze verdeling spontaan worden toegestaan indien zij informatieve groei opleveren waarvan de voordelen zelfs de minst communicatief vaardige deelnemers van het gesprek ten goede komen.

Stelling van Gleich

Van de precies twaalf bekende Nederlanders die ons dorp telt, kwam ik er onlangs eentje maar liefst vier keer op dezelfde dag tegen. Behalve dat ik het in onze gesprekken verachtelijk en verwerpelijk vond dat hij cultuur puur zag als stukjes handelswaar, stoorde ik me ook aan zijn uitspraak van de i- en de e-klank. Hij draaide die om. In plaats van ‘pit’ en ‘pet’ zei hij respectievelijk ‘pet’ en ‘pit’. Zo kwam hij bijvoorbeeld net van een ‘coacheng’ over de ‘monitoreng’ van de ‘adviesereng’ voor ‘trainengen’ – verzot op ‘kinnes’ als hij was.
Volledig geïrriteerd raakte ik toen de betreffende befaamde landgenoot mij een substitutieprobleempje als een gebrek aan benul probeerde aan te wrijven. Hij had het over een bepaalde film en ik wist niet wie de regisseur daarvan was, waarop hij triomfantelijk flauw begon te doen dat ik niet zou weten wie die regisseur was. Ik probeerde vergeefs duidelijk te maken dat ik wel degelijk weet had van het bestaan van die bewuste regisseur en ook een groot deel van zijn oeuvre kon benoemen, maar dat ik toevallig niet over voldoende informatie beschikte om te weten dat de regisseur van die ene film die regisseur in kwestie was. Want als men weet dat x y is, kan men heel goed niet weten dat x ook z is als men tevens niet weet dat y eveneens z is. Of, min of meer andersom: niet wetende dat x z is en dat y z is, hoeft nog niet te betekenen dat men bovendien niet zou kunnen weten dat x y is. Maar mijn uitleg had geen ene zin, merkte ik, en ik begon mijn zen te verliezen. Telkens als ik het over x had, bijvoorbeeld, had mijn landsbekendheid genietende gesprekspartner het over zijn ex, en het kwam zelfs zo ver dat ik danig in de war raakte bij de begrippen intensioneel en extentioneel. Op den duur kon ik de klinkerverwisseling niet meer uitstaan; ik kon eigenlijk geen i of e meer horen. Om mijn gezondheid goed te doen beloofde ik snel die avond naar de primetimetalkshow op de Nederlandstalige televisie te gaan kijken, en ik trok verder.
Terwijl ik stevig doorliep naar huis hoopte ik enorm dat deze beroemde dorpsgenoot er eentje was met een zeer beperkte impact op onze samenleving als geheel, en ik moest daarbij doorlopend denken aan de sombere stelling van de van huis uit structuralistische linguïst Gleich: dat de ontwikkeling van het taalgebruik gebaseerd is op dominantie blijkt uit het feit dat de invloedrijke taalgebruikers juist hun bestaansrecht bevestigen door middel van de herkenbaarheid van hun communicatie.
Maar het academische werk van Gleich kent gelukkig twee fasen. In zijn vroege theorie beschreef hij dat de wijze waarop een taal evolueert vooral steunt op de sociale afkomst van de meest ‘gehoorde’ en ‘in the picture’ zijnde taalgebruikers, en de kracht van het effect en de invloed van die taalgebruikers op de ‘normale’ taalgebruikers. In een latere periode modificeerde Gleich zijn theorie. Hij zag toen de relatie tussen taalgebruikers en de taal als een stuk objectiever – taal kon immers, volgens Gleich, geen ander doel dienen dan het in stand houden van de communicatieve bestaanswijze. Uiteindelijk sprak Glech zijn vroegere werk tegen en stelde hij dat het zelfs van onderschikt belang is dat de ‘normale’ taalgebruikers niet degenen zijn die het – zowel letterlijk als figuurlijk – voor het zeggen hebben, omdat taal de intermenselijke verhoudingen slechts aftastend en organisch reproduceert.

Blumenfeld-effect

In onze plaatselijke zelfbedieningswinkel voor voedingsmiddelen, waar ik was omdat ik onder andere boter, kaas, eieren, spek en bonen moest hebben, kwam ik onlangs, zonder dat het mij significant van emotie liet wisselen, onze nieuwe gemeentesecretaris tegen – precies bij het schap van de visconserven.
‘Leuk u hier te ontmoeten,’ zei ik tegen de grijsbebaarde zestiger, terwijl ik aan de kant werd geduwd door een door mij meteen herkende aanbieder van cursussen betreffende de advisering over monitoring tijdens trainingen, die de blikjes roodstaartansjovis met elkaar aan het vergelijken was. ‘Ik was eerlijk gezegd verbaasd over uw aanstelling, want ik had verwacht dat de gemeente noodzakelijkerwijs een jonge, frisse meid zou aannemen.’
‘Nou, ik begrijp de verwarring,’ zei de voor zijn leeftijd nog best vitale gemeentesecretaris. ‘Dat was wellicht vroeger zo. Maar je moet niet uitgaan van een historische waarheid, zeg maar. Is meer een temporeel dingetje.’
‘Ach ja,’ zei ik, de pot pindakaas in mijn winkelwagentje rechtzettende, ‘u bedoelt dat sommige dingen werkelijk verplicht zijn en andere meer op toelaatbaarheid leunen, en dat dat blijkbaar kan veranderen in de tijd, waardoor dus in zekere zin de draagwijdte van de waarheid van vorm wijzigt?’
‘Min of meer,’ zei het heerschap uit de verloren generatie, terwijl hij aandachtig naar de aanbieding vlak naast de voorbijkomende tienerborsten keek, ‘maar het is ook een kwestie van bewijs of aanname. Van sommige zaken is bekend of zij waar of onwaar zijn, en van andere wordt dat slechts aangenomen. Die eerste groep zal onverstoorbaarder zijn in de tijd. Maar weet je misschien waar de eenpersoonsmagnetronmaaltijden liggen?’
Ik loodste de ambtenaar naar de wijnafdeling, en met mijn nieuw verworven kennis dat hij thuis een eenpersoonsmagnetron in zijn keuken had staan, liep ik vrolijk door. Ter hoogte van de stelling met chocoladeproducten moest ik mezelf echter corrigeren. Ik was slachtoffer geworden van het Blumenfeld-effect: het idee dat je gegevens uit een gesprek bevestigd ziet puur omdat ze je verteld zijn. Je houdt daarbij geen rekening met de ruimte die je moet bieden aan het feit dat die bewuste kennisgeving nog weerlegd kan worden.
De uit Kameroen afkomstige communicatiedeskundige Blumenfeld stond te boek als kritisch denker, en hij maakte een strikt onderscheid tussen de logica van een discours en de informele regels ervan. Een goed toehoorder moet volgens hem altijd gepaste beleefdheid naar zijn gesprekspartner tonen, maar daarnaast ook in gedachten steeds proberen om de opmerkingen van de ander tegen te spreken, in plaats van deze continu klakkeloos te accepteren en zo in feite te bevestigen.
Blumenfeld vond het uitermate van belang om de uit een dialoog verkregen informatie in een later stadium te (kunnen en willen) testen en om voortdurend te beseffen dat het denkbaar is dat deze informatie onwaar is. Dat het van goed fatsoen getuigt om dit in eerste instantie voor je te houden benadrukte hij door aan te geven dat informatie tijdens een communicatie wellicht voorlopig is, maar tevens het beste is wat je op dat moment hebt. Alertheid en onbeschoftheid kunnen elkaar heel goed uitsluiten, is een beroemde uitspraak van hem.